Barazia është arkitekturë. Nju Jorku e votoi; Prishtina e ka radhën

Shkruan: Gazmend Demolli

Nëse mund ta bësh këtu… mund ta bësh kudo. E rikthejmë me shkas. Është manual pune. Barazia nuk vjen prej qiellit; ndërtohet si infrastrukturë e mundësisë—trotuar që funksionon, autobus që vjen me kohë, çerdhe afër që s’ta ha gjysmën e rrogës, dritë rruge që ta bën ecjen të sigurt, ngrohje që s’ta kthen dimrin në krizë. Prej këtyre gjërave të vogla përditësia bëhet e madhe. Prej këtyre gjërave të thjeshta, rendi shoqnor bëhet i qëndrueshëm.

Fitorja e Zohran Mamdanit në Nju Jork—me program të qartë kundër pabarazisë—e ktheu këtë logjikë në mandat politik: ngrirje qirashë, banim i përballueshëm, kujdes për fëmijë universal, autobusë falas, taksa më të larta për më të pasurit. Kjo quhet ulje e kostos së jetës me mjete publike, jo show me pllaka betoni.

Nëse Nju Jorku e votoi barazinë si projekt qeverisës, Prishtina s’ka luksin ta lërë si tentim. Pse? Sepse pabarazia këtu nuk është debat akademik; është trajektore jetësore. Kur shërbimi mungon në një lagje e është i plotë në tjetrën, nuk është rastësi – është vendim buxheti. Dhe kjo, me kalimin e viteve, të ndryshon fëmijërinë, kohën, shëndetin, sigurinë. Kthehet në fat. Fatalitet. Ne këtë fat duhet ta thyejmë me votë që kthehet në standard dhe zbatim.

Barazia si arkitekturë e mundësisë

Çerdhja në distancë ecjeje nuk është luks, është infrastrukturë pune: prindërit punojnë të qetë, të ardhurat rriten, lagja merr vlerë. Shkolla afër? Më pak trafik, më shumë kohë me familjen, më pak pabarazi. Këto nuk janë mesele; janë llogari të thjeshta që i rrisin vlerën shtëpisë, lagjes, edhe qytetit.

Në Nju Jork, mandati i Mamdanit e ka futur kujdesin universal për fëmijë në themel të agjendës së përballueshmërisë. Po, si investim në produktivitet dhe pjesëmarrje – jo si shpenzim për imazh.

Korsitë e autobusit, frekuenca reale, lidhjet me periferi – janë barazi kohe. Më shumë jetë, më pak pritje. Edhe fare-free bus? Mund të vijë si fazë – por s’bën pa disiplinë, pa rrjet, pa orar që mban. Paraja publike must të shkojë te themeli, jo te fasada.

Mamdani e tha qartë: transporti urban i shpejtë dhe i përballueshëm është politikë sociale po aq sa transport. Edhe kur është falas. Sfida është zbatimi, jo ideja. Zbatimi bëhet me përkushtim ndaj parimit të barazisë me qytetarin në qendër.

Banesat e përballueshme, izolimi termik, zgjerimi i ngrohjes qendrore – këto ulin varfërinë energjetike dhe rrisin kohezionin. Investimi publik këtu e rrit vlerën private shumëfish. Po, shumëfish.

Në Nju Jork, ngrirja e qirave dhe strehimi i përballueshëm janë test i parë i besueshmërisë së Mamdanit. Te ne – testi është sa shpejt ndalojmë retorikën e shesheve ikonike dhe fillojmë izolimin e ndërtesave, rikthimin e ngrohjes, zgjatjen e jetës së stokut banesor.

Një provë e thjeshtë për çdo kryetar: a e di sa kohë bëjnë gjërat për t’u bërë? Leje, furnizime, ekip, një hyrje e një dalje; kantier që hapet e mbyllet, jo që rri peng i qytetit me muaj. Mateni performancen me kohën e kthimit të hapësirës te qytetari, jo me foto të shiritit. Jo me bulldozhera që rrinë në shesh për të krijuar iluzionin e punimeve, e rreth tyre ka dalë bari i egër deri te kabina e shoferit që nuk është aty.

Në Nju Jork, tranzicioni i Mamdanit filloi me sinjal të fortë profesionalizmi – një ekip tranzicioni i shpallur hapur, përfshirë edhe Lina Khan, ikonë e luftës anti-trust kundër mashtrimit dhe korrupsionit të kompanive të mëdha. Te ne, po të duam seriozisht rezultate, duhet të bëjmë të njëjtën: njerëz pune, role të qarta, afate të matshme, ndëshkime  reale për vonesat.

Asgjë më e neveritshme se kantieret që s’përfundojnë, sheshet pa hije dhe ndërtesat pa hapësirë për çerdhe e shkollë. Kjo nuk është modernizim; është pabarazi në pllaka. Liro trotuarin, ndriço rrugën, gjelbëro me ujitje të garantuar, mirëmbaj këndet e lojës – kjo është siguri, shëndet dhe dinjitet.

Dhe po, kjo kërkon financim. Mos u trembni: më e shtrenjta është pabarazia – ajo prodhon pasiguri, kosto shëndeti, humbje kohe, ikje të besimit. Kur e zhvendos buxhetin nga fasadat te themeli – çerdhe, korsi autobusi, izolim termik, mirëmbajtje – kthimi vjen në dekadë. Rend i qëndrueshëm, qytet i sigurt, lagje që lulëzon.

A ka kundërshtarë kjo? Sigurisht. Të privilegjuarit s’ta falin barazinë. Kurrë. Prandaj sjellja me votë dhe me zbatim. Nju Jorku e dërgoi mesazhin: një fushatë terreni, derë-më-derë, me një program që i flet jetës reale, mund të fitojë qytetin më të madh. Pjesa e vështirë vjen tani: ta jetësojë.

Kaq e thjeshtë dhe kaq e vështirë. Barazia nuk është projekt i majtë; është inxhinieri e përditshmërisë. Nju Jorku na tregoi se mund të fitohet me të. Tash, le ta fitojmë këtu, në Prishtinë – me votë, me cilësi, me standard. Përndryshe, edhe një mandat kalon në pllaka betoni, duke lexuar libra imagjinarë në kolonë trafiku. Pyetne Përparimin kur ka lexuar librin e fundit. Nuk e mbanë në mend sigurisht.