Administrata Trump i ka përmbysë krejtësisht marrëdhëniet Evropiano-Amerikane, duke e ça ndoshta përgjithmonë rendin botëror që ka ekzistu për tetë dekada. Javën e kaluar, në Mynih, Zëvendës-Presidenti i ShBA-ve J. D. Vance tronditi diplomatët evropianë duke iu thënë se rreziku më i madh ndaj shoqërive të tyre vinte prej emigrantëve dhe përpjekjeve të tyre me i izolu partitë e së djathtës ekstreme, e jo nga Putini. Pastaj, pak ditë më vonë, Sekretari i Shtetit Marco Rubio dhe negociatorët amerikanë u takuan me përfaqësuesit e Rusisë në Arabinë Saudite për me diskutu fundin e luftës në Ukrainë (ku Ukraina s’ishte ftu hiç.) Këtë javë, vetë Trumpi e fajësoi Ukrainën për luftën, para se t’i thoshte do rrena për popullaritetin e Zenelskyt duke e cilësu bile diktator. (Trumpi mbështeti edhe propozimin rus që Ukraina të mbante zgjedhje para se t’i jepej një vend në bisedimet e paqes.)
Reagimi në Evropë ndaj kësaj stuhie ka qenë një përzirje mes panikut dhe hutisë, derisa partitë evropiane prej të majtës deri te qendra e djathtë po pranojnë faktin se aleanca Atlantike mund të jetë duke u dezintegru. Për me kuptu se çka domethënë kjo, së fundi fola në telefon me Ivan Krastevin, ekspert mbi politikat evropiane. Përgjatë bisedës tonë, që është redaktu për shkaqe qartësie, diskutuam mbi atë se qysh munden me ndiku të djathtën ekstreme veprimet e Trumpit, pse pushtetarët në Evropë u zunë të papërgatitur nga Trumpi, dhe nëse Trumpi ka farë vizioni grandioz ideologjik mbi atë se qysh Amerika duhet me operu në botë.
*Pyetjet janë të autorit Isaac Chotiner, përgjigjet nga politologu Ivan Krastev.
Ma merr mendja se kemi me shiku këtë muaj në të ardhmen si një prej atyre muajve që patën rëndësi të jashtëzakonshme për kontinentin evropian, i ngjashëm me invazionin e Ukrainës nga Rusia më 2022, apo edhe rënien e Murit të Berlinit më 1989. A mendoni kështu edhe ju?
Më dëgjo, edhe unë si ju e shoh këtë gjë si një çarje të madhe politike, dhe po aq sa shkalla e ndryshimeve që pamë më 1989 dhe 1990. Me fjalë tjera është fundi i një pjese të historisë evropiane që nisi me fundin e Luftës së Dytë Botërore. Shumë njerëz po e krahasojnë konferencën e Mynihut me 1938-shin, marrë parasysh që Putini po ledhatohet, sepse në Mynih u ledhatua Hitleri. E shoh qeverinë amerikane si qeveri revolucionare. Ata s’po provojnë thjesht me rikriju Amerikën – ata kanë me rikriju botën. Ata kanë një instinkt krejtësisht ndryshe për atë se çka ka vlerë dhe çkaje duhet me iu frikësu. Prej këtij pikëshikimi, mund të themi se po jetojmë me një botë tjetër.
Cili ka qenë reagimi i Evropës deri tash?
Trumpi ka dhënë shenja tash e sa kohë se qysh e sheh Evropën, dhe qysh i sheh qeveritë evropiane. Problemi është që Evropa po e mohon dhe refuzon këtë gjë duke provu me fshehë veten nga fakti se kjo ka me qenë qeveri revolucionare. Ata provuan me kujtu qysh ishin marrë me Trumpin gjatë mandatit të parë, pa i kuptu dallimet mes Trump 1-shit dhe Trump 2-shit.
Pas Mynihut, reagimi i Evropës ishte ai që pritej, dhe jo fort bindës bile. Takimi në Paris (i liderëve evropianë, i thirrur nga Emmanuel Macron si përgjigje ndaj administratës Trump) që ndodhi të hënën nuk shkoi aq mirë. Është goxha e dyshimtë nëse Evropa vetë mundet t’ia ofrojë Ukrainës garancitë e sigurisë që i duhen. Ky takim duhej me u pa si shprehje fuqie. E u pa më shumë si gjest dobësie. Në përgjithësi, politikanët evropianë janë të parashikueshëm. Dhe parashikueshmëria është gjë e mirë në situata normale. Por në situata trazirash e krizash, si kjo që e kemi para vetes, të qenit i parashikueshëm është gjë vetë-shkatërruese.
Natyra e politikës evropiane po ndryshon. Përpara, njerëzit flisnin për liberalët, anti-liberalët, globalistët, nacionalistët. Tash, po përfundojmë me një përplasje mes dy llojeve të nacionalistëve. Në të djathtën ekstreme, ju do ta shihni një të djathtë trumpiane. Këto parti do ta shohin Trumpin si model, e ata janë anti-liberalë, anti-woke, me fjalë të thata për trashëgiminë e krishterë në Evropë. Në tjetrën anë, si rrjedhojë e Mynihut, keni me pa rishfaqjen e llojit të pushtetarëve evropianë që thonë mos-na-bullizoni, që në thelb provojnë me marrë legjitimitet te votuesit duke i rezistu politikave amerikane. E dimë këtë gjë prej pjesëve tjera të botës. Por, po e shohim edhe në Kanada, do ta shohim edhe në Danimarkë. E kemi pa Gjermani, gjatë debatit të zgjedhjeve. Të gjithë politikanët kryesorë po tingëllojnë më të rreptë dhe më agresivë ndaj Amerikës. Aleatët e djeshëm të Amerikës në qendër – qoftë qendër e majtë apo e djathtë – kanë me përdorë gjithë e më shumë gjuhën e dinjitetit kombëtar dhe interesave kombëtare, duke kërku legjitimitet përmes luftës ndaj politikave amerikane.
A ta merr mendja se të paktën për pak kohë sjellja e Trumpit do të krijojë probleme për të djathtën ekstreme në Evropë?
Po, gjithqysh. Ka tensione mes pjesëtarëve të të djathtës ekstreme evropiane. Nacionalizmi ka histori të gjatë në Evropë, kështuqë për Marine Le Penin (lideres nacionaliste të Francës) s’ka qenë lehtë me i dëgju lëvdatat e Zv. Presidentit amerikan për AfD-në (të djathtën ekstreme gjermane). Ajo nuk e ka leju AfD-në të bëhej pjesë e grupit të djathtistëve ekstremë në Parlamentin Evropianë, sepse shumica e nacionalistëve francezë – edhe kur janë antihebre – janë antigjermanë.
Djathtistët ekstremë përgjithësisht do të shtyhen nëpër drejtime të ndryshme shkaku i Trumpit. Në rastin e Ukrainës, normal, e djathta ekstreme po e mbështet Trumpin. Por një rezultat i marrëveshjes që po e kërkon Trumpi mundet me çu drejt një vale të madhe emigrantësh ukrainas drejt Evropës. Nëse ukrainasit thonë që shteti ynë mori fund dhe amerikanët s’kanë me garantu më për ne e rusët kanë me na dominu, mund të prisni që plot prej tyre t’ia mësyjnë Evropës – shumë prej të cilëve bashkohen me familje që tashmë janë andej, dhe shumë emigrantë të rinj do të jenë ish-ushtarë. Djathtistët ekstremë s’duan që emigrantët t’iu vijnë, edhe kur ata janë prej Evropës Lindore. Atëherë, prej kësaj perspektive, do të jetë shumë vështirë për ta që t’jua shpjegojnë votuesve se ku është e mira e politikave të Trumpit. Dhe kjo është mënyra qysh unë besoj se do ta shohim një ristrukturim madhor të politikave evropiane.
Partitë kryesore, që deri dje ishin internacionaliste, kishin llogaritë që status quo-ja s’kishte vdekë krejt. Po na flisnin sikur kurrgjë hiç s’kishte ndodhë. Pas Mynihut, askush s’mund ta bëjë një gjë të tillë më. E, tash me pretendu që asgjë s’ka ndodhë të bën të dukesh qesharak. Kjo do të ndryshojë tepër shumë politikat e brendshme.
Mesa duket ju besoni që kjo do të krijojë probleme për të djathtën ekstreme. Dhe tash e majta dhe qendra s’munden me mohu që politika ka ndryshu. Por, duket që partitë kryesore janë shumë të dobëta për me pasë përgjigje kohezive e koherente. A brengoseni për këtë gjë?
Jam shumë i brengosur. Elitat evropiane janë nën presion sepse ekonomikisht Evropa është në telashe. Gjeopolitikisht, Evropa papritmas e gjen veten goxha të parëndësishme e të margjinalizuar, dhe njerëzit kanë me i fajësu partitë kryesore për këtë gjë. Një tjetër pyetje me shumë rëndësi është, se qysh do të duket nacionalizmi trumpian këndej pari? A do të jetë për kombet shtete? A do të jetë për Evropën? Deri në çfarë shkalle? Qëndron edhe fakti se ai është tepër jopopullor në Evropën Perëndimore, por me një pjesë vendesh të Evropës Lindore kanë simpati për të, e edhe më shumë simpati për politikat e tij. Kështuqë, mundemi me pa më shumë përçarje në kontinent.
Sa i përket reagimit të kryesorëve, garancitë e sigurisë prej Amerikës jo veç për Ukrainën por as për Evropën s’munden me u marrë si të mirëqena. Dhe, normal, Evropa do të flas për buxhete më të mëdha për mbrojtje. Por, s’mundeni me ndryshu situatën për pak muaj apo edhe dy a tri vjet. Dhe pamjaftueshmëria ushtarake e Evropës s’është veç problem i buxhetit për mbrojtje. Është edhe punë kulture. Në një formë paradoksale, Evropa po rrezikohet jo prej dështimeve por prej sukseseve të saj. Bashkimi Evropian ia doli me i bindë evropianët që një luftë e madhe s’ishte e mundshme me ndodhë në Evropë më. Dhe tash, kur në fakt ka rrezik për kësi lufte, është i nevojshëm një ndryshim kulturor në Evropë. Dhe qysh e dini, ndryshimet kulturore marrin kohë. Pres që periudha e hutisë me vazhdu dhe për vende tjera, shtete tjera, dhe qeveri tjera me reagu ndryshe. Evropa do të mbes me një paralize zemërimi, sepse me qenë i zemëruar s’është politikë.
Edhe para Trump 2-shit, Macroni po shtynte përpara nevojën që evropianët me marrë në duart e veta mbrojtjen. A beson që është dëshmu se ka pasë të drejtë?
Makroni e ka pasë mirë, dhe ky ishte problemi i tij: Ai e kishte mirë, për shumë çështje, por s’ishte i shkathtë politikisht me ndërtu një koalicion të tillë. Prandaj, çuditërisht, besoj se po të ishte në ditët e para të mandatit, ose edhe në ditët e para të mandatit të dytë, apo nëse mbështetja e tij nëpër sondazhe të ishte më e madhe, ky kish me qenë moment real për të e idetë e veta. Por, fatkeqësisht, ai është goxha i dobët në Francë. Kjo po ia pamundëson që me përdor momentin. Ama, në analizën e tij intelektuale të situatës, besoj që ai kishte më shumë të drejtë se kundërshtarët, që pretendonin se gjithçka po ecte si zakonisht dhe që e merrnin si të garantuar aleancën Amerikano-Evropiane. Ai ishte vizionar, por ai ishte vizionar me mbështetje të vogël.
Kryeministri britanik Keir Starmer, tash po thotë që Mbretëria e Bashkuar do të jetë e gatshme me dërgu trupa për me siguru marrëveshjen e paqes në Ukrainë. Duket që Starmeri po afrohet në këto biseda për Evropën, edhe pse Britania ashiqare s’është pjesë e BE-së më. A mendoni që dinamika e fundit mundet me afru Britaninë me Evropën?
Pa dyshim. Nëse Britania do të ishte pjesë e Bashkimit Evropian, atëherë kjo e fundit do të kishte pozicion shumë më të fortë sot sepse Britania është prej pak shteteve evropiane që ka kapacitete ushtarake që munden me u marrë seriozisht. Por, problemi më i madh i Evropës s’janë dallimet mes shteteve. Dhe, normal, ka dallim të madh mes disa shteteve. Problemi i vërtetë në Evropë është përçarja mes shteteve evropiane.
Kështuqë, një prej gjërave të çuditshme që po ndodh në politikën moderne s’po ndodh veç në Evropë. Po e shoh në Amerikë. Përpara, ne besonim që një kërcënim prej jashtë prodhonte një farë uniteti kombëtar. Jo më. Dhe kjo vlen edhe nëpër shtete që kanë kërcënim serioz ekzistencial, si ai në Ukrainë. Shikojeni Poloninë. Edhe qeveria e edhe opozita e kishin të përbashkët frikën për atë se qysh zhvilloheshin raportet me Rusinë. Por kjo s’po iu ndihmon me bashkëpunu.
Polonia, shkaku i historisë që e ka si vend i pushtuar dhe dominuar nga Rusia për shekuj me radhë, ka një parti djathtiste ekstreme anti-ruse. Por, pavarësisht pajtimit për kërcënimin rus, përçarjet në shoqëri mbeten të mëdha?
Po, kërcënimi i jashtëm s’po prodhon unitet kombëtar. Përbashkimi rreth flamurit që ndodhte dikur s’ndodh më. Veç shtetet me kohezion shumë më të fortë social – Danimarka, Suedia, Finlanda, e deri diku republikat baltike – e kanë dëshmu të kundërtën. Në Evropën e sotme, ndasitë brenda shteteve, për mendimin tim janë kërcënim edhe më i madh se ndasitë mes shteteve.
Çka mendoni se partitë kryesore evropiane kanë me provu me shty përpara për Ukrainën?
Është situatë përnjëmend tragjike. Tragjike për shumë arsye. E para, Ukraina ka luftu për tri vjet. I ka humbë shumë njerëz. Ka pasë shkatërrim të madh. Në Ukrainë ndodhi edhe një krizë demografike. Dhe një prej arsyeve, të flasim sinqerisht, pse Rusia po kërkon zgjedhje dhe i sheh zgjedhjet si pjesë e marrëveshjes së paqes, siç po do edhe Trumpi tash, është që me hiqë ligjin e luftës, e që nënkupton t’u ipet e drejta burrave me lëviz lirshëm, çka do t’iu mundësonte atyre me ikë prej vendit. Do të jetë shumë më e vështirë për Ukrainën me u rimobilizu nëse luftimet nisin sërish, sepse shumë njerëz kanë me ikë
Por, mos me harru që afrimi i Amerikës me Rusinë ka interesa tjera përveç Ukrainës. Ka përplot gjëra në mes. Është edhe për Lindje të Mesme; është për Arktikun. Dhe unë mendoj që Trumpi beson se mundet me largu Rusinë prej Kinës. Ai besonte që mund ta bënte në mandatin e parë por që ‘deep state’-i s’e lejonte, dhe tash do ta provojë sërish. Ma merr mendja që ky është iluzion. Putini ka goxha dorë në normalizimin e raporteve me Amerikën. Ai do shumë që Rusia ta rimarrë statusin e një fuqie të madhe. Por, në fund të ditës, Trumpi i ka katër vjet përpara dhe Xi-ja me Partinë Komuniste në Kinë ka shumë më shumë. Me besu që Rusia ka me distancu veten dramatikisht prej Kinës si rezultat i një pajtimi me Shtetet e Bashkuara, për mendimin tim, mundet me dalë një prej keqkalkulimeve më të mëdha të administratës aktuale amerikane.
Mendoj se ndoshta dëshirat e Trumpit me çu përpara këtë agjendë janë ose mercenare ose personale. Ai mundet me kërku këtë gjë sepse Putini flet mirë për të dhe evropianët ashiqare s’e duan, apo shkaku i mundësive të tij biznesore në Evropë Lindore apo Rusi. S’dua me pretendu se ka ndonjë teori të madhe ideologjike që po e shtyn Trumpin me vepru në këtë formë.
E vërtetë, por mendoj se ka edhe diçka që shkon më thellë. Mbaj mend kur lexoja intervista të Donald Trumpit kur ai s’ishte pjesë e politikës, dhe gjithnjë e kishte një refren përsëritës, kur thoshte se Rusia apo Bashkimi Sovietik s’ishin trajtuar mirë. Pse shtetet si Japonia apo Gjermania, të cilat e humbën Luftën e Dytë Botërore, jetojnë aq mirë? Dhe për mendimin tim, kjo ndasi mes të fortëve dhe të dobtëve, të mëdhenjve e të vegjëlve, por edhe fituesve e humbësve, ka rëndësi të madhe për të.
Besoj që sikur Putini t’ia niste me kritika ndaj Trumpit apo liderët evropianë t’ia nisin me servilizëm ndaj tij e t’i ofronin mundësi biznesore, politikat e tij kishin me ndryshu.
Natyrisht, ai është shumë tyxhar, por ka diçka më shumë. Dhe kur thashë se është qeveri revolucionare, asi që do rend të ri botëror, po flasim për një plak që do me u kujtu pas vdekjes. Dhe, nga kjo pikëpamje, besoj që ajo pjesë e analizës perëndimore për Putinin ishte krejt gabim. Shumë kolegë të mi llogaritën që e vetmja gjë për të cilën i bënte Putinit ishte paraja, dhe korrupsioni. Kjo ishte para Ukrainës. Dëgjoni, kur e udhëheq një fuqi nukleare për 20 vjet, qartazi s’është veç paraja që të shtyn para. Të shtyn para ideja e historisë me shkronjë të madhe “H.” Dhe Trumpi duket më i vendosur se para katër vteve.
E drejtë. Një mik më tha se kishte dëgjuar një prezantim nga ju mbi Macronin dhe Orbanin, dhe dy vizioneve të ndryshme për të adhmen e Evropës. Çka thatë për vizionin e Orbanit?
Orbani e mbështeste Trumpin kur ai vendosi me garu për president, dhe e mbështeti kandidatrën e tij para se ta mbështesnin shumica e guvernatorëve republikanë. Por, nëse e dëgjoni mirë se çka flet ai, e shihni që s’po llogarit te Amerika – ai po llogarit te Kina. Në një fjalim që e mbajti së fundi, ai faktikisht i paraqiti disa pika që sipas tij janë në thelb të strategjisë së Hungarisë. E para, tha ai, si rrjedhojë e luftës në Ukrainë, ajo çka mendojmë është se Lindja po fiton e Perëndimi po mposhtet. E dita, vazhdoi, është se më pëlqen Donald Trumpi. Janë në vija të njëjta ideologjike kur vjen puna te emigracioni apo të drejtat e gejëve, por po ashtu edhe sepse Trumpi s’ka interes te Evropa. Dhe Orbani tha që Amerika s’është partner i natyrshëm për Evropën në dekadat që vijnë. Ndarja e Amerikës prej Evropës është pjesë e agjendës së përbashkët të Trumpit me Orbanin. Orbani e sheh Hungarinë në këtë strategji madhore si vend që ndodhet në derën mes Kinës dhe Bashkimit Evropian, veçanërisht si vendi ku investimet kineze do të vijnë. Hungaria ka më shumë investime nga Kina sesa kanë Gjermania e Franca të bëra bashkë.
Prandaj, befasisht, ajo çka është interesante në këtë partneritet është që Orbanit i pëlqen Trumpi sepse ai është gati me heqë dorë prej influencës amerikane në Evropë. Por, pika e fundit e Orbanit ishte që edhe pse s’i pëlqen Bashkimi Evropian, një hapësirë e përbashkët Evropiane do të ekzistojë, sepse nëse s’ka hapësirë të përbashkët evropiane atëherë pse me investu Kina në Hungari? A po e shihni sa e komplikuar është? Shumica e djathtistëve ekstremë s’janë pro-amerikanë. Dhe, prej kësaj pikëpamjeje, ne po e keqlexojmë totalisht situatën.
Ama në tjetrën anë po keqlexojmë edhe gatishmërinë e Trumpit me u divorcu prej Evrope. Besoj se kthimi i shpinës ndaj Evropës është shumë më strukturor sesa thjesht mospëlqimi i disa liderëve të caktuar evropianë. Mendoj se ai sinqerisht beson në një tip të caktuar të sferës së influencës. Atij i bën më shumë për gjeografinë se për ideologjinë. Është vizioni i politikës së shekullit 19 ku vende të mëdha – si Kina, Rusia, Amerika – kanë sferat e tyre të influencës.
Artikull i botuar në New Yorker nga Isaac Chotiner. Përkthyer nga Tjetër*. Ivan Krastev është një politolog i shquar bullgar që shkruan opinione edhe për The New York Times.
TJETËR është një faqe që funksionon në baza vullnetare. Mbështet punën tonë duke pëlqyer faqen tonë në Facebook (KËTU) dhe kanalin tonë në YouTube (KËTU).