Shkruan: Gazmend Demolli
Një javë. Një miliard.
Një tjetër javë. Edhe një miliard.
Çdo javë, një miliard lekë borxh i ri. Që nga fillimi i mandatit, Edi Rama mesatarisht e ka futur Shqipërinë në një miliard lekë borxh çdo javë. Dhe sa paguan vetëm për interes? Mbi një miliard lekë në javë.
Borxhi publik duket si mehlem i hoxhes: merr sot, paguaj nesër, ndërkohë bën ndonjë punë të mirë, lë emër, rizgjedhesh. Megjithatë, mbetet një pyetje e pakëndshme, krejt tokësore: a është borxhi, thjesht taksë e shtyrë për ata që s’kanë zë ende? Që nuk janë le? Nëse po, atëherë kemi hyrë në territorin e etikës, jo të makroekonomisë.
Dhe pikërisht ky tension moral po luhet sot në Francë, ku kryeministri Bayrou ka ngritur flamurin e alarmit ndaj financave publike dhe, pasi e ktheu borxhin në kauzë, i kërkoi Kuvendit një votë besimi—një test i zhveshur i vullnetit politik për të zgjedhur midis komoditetit afatshkurtër dhe disiplinës që kushton. Në një parlament të copëzuar, ku e djathta radikale dhe e majta e gjerë shohin secila arsye për të refuzuar dieten, Bayrou rrezikon të bjerë; por çfarëdo të ndodhë me qeverinë, borxhi mbetet aty, si gur mulliri rreth qafës së një ekonomie të plakur nga premtimet. Në këtë kuptim, politika e ditës është thjesht dritarja: përtej saj është fatura.
Bayrou-në e përcjell dhe përkrah qe 20 e ca vite. E kemi betejë të përbashkët senzibilizimin e publikut lidhur me rreziqet dhe jomoralitetin e politikave të bazuara në borxhe që do të paguhen nga gjeneratat e reja. Edhe në politikat tjera e ka një qëndrim logjik dhe të mprehtë, asnjëherë popullist. Në garat e mëhershme presidenciale ka qenë diku 17-18% dhe me ardhjen e Macron-it në skenë, është një video ku shihet duke i thënë sy më sy Macronit se tërë jetën kam luftuar për formimin e një blloku central, nuk mundem t’i mbyllë sytë. Nuk kandidon për president dhe de facto e bënë të mundur që Macron të kaloj në ballotazh me votat që vinin nga Macron dhe pastaj të fitoj ndaj Le Pen me një përkrahje popullore. Nejse.
Në Francë, deficiti i përgjithshëm publik ka rrëshqitur mbi 5% të PBB-së dhe po lëviz 6% sipas vlerësimeve të institucioneve zyrtare, ndërsa borxhi publik sillet rreth një të katërtës mbi pragun e Maastricht-it—në zonën 115% të PBB-së. Janë konturet e një realiteti ku interesat e borxhit, vetëm për këtë vit buxhetor, parashikohen në rreth 55 miliardë euro. Kur interesi ngjitet e përpin tërë hapësirën fiskale, politika publike fillon ditën duke paguar intereset bankare dhe vetëm pastaj flet për shkolla, spitale, ose tranzicion klimatik. Ky është sinjali i parë se borxhi është bërë jo mjet, por adet; dhe adetet kushtojnë.
Nga ana politike, Bayrou e ka shitur këtë si moment të së vërtetës: ose pranojmë të shtrëngojmë rripin—rreth 44 miliardë euro kursime dhe masa për të frenuar shpenzimin, përfshirë edhe ide provokuese si heqja e disa pushimeve publike—ose dorëzohemi para matematikës së interesit. Problemi është se aritmetika e financave publike përplaset me psikologjinë politike franceze: një vend që mbron me dhëmbë shtyllat e shtetit social dhe që e përjetoi si tradhti edhe rritjen e moshës së pensionit, nuk bindet lehtë nga thirrjet për “sakrificë”. Ndaj dhe qeveria e tij rrezikon në një votë besimi ku të majtët shohin rrezik për mbrojtjet sociale, të djathtët shohin dështimin e menaxhimit, e ekstremët shohin rastin për ta shtyrë më tej presidentin. Por “jo”-ja politike nuk e shlyen një “po” kontabël: huadhënësit nuk votojnë, ata llogarisin.
Përtej Parisit dhe manovrave parlamentare, debati është më i thellë. E vërteta e parë është banale dhe mizore: borxhi, shpesh, është taksë e shtyrë. E dyta: në demokraci pa një kornizë të hekurt fiskale, ekziston një paragjykim i lindur pro deficitit—përfitimet janë të dukshme sot dhe të përqendruara, kostot janë të padukshme e të shpërndara në kohë. E treta: rritja “nën gaz” të borxhit i bën qeveritë më vulnerabël ndaj goditjeve që s’i kontrollojnë—normave më të larta të interesit, krizave gjeopolitike, humorit të tregjeve. Ideja se “nëse r < g, borxhi është pothuaj falas” pati vite lavdie; por kjo është një gjendje, jo ligj natyre, dhe regjim i butë i normave mund të ndryshojë pa pyetur programet tona.
Në një kuadër të tillë, Franca ka tre probleme që takohen si tri rryma në një ngushticë: rritje e dobët, borxh i madh, dhe polarizimi politik. Kur këto bashkohen, interesi i borxhit fillon e sillet si një taksë pa ligj, që merr përqindje të buxhetit para se politika të vendosë për prioritetet—një fenomen që vetë Cour des comptes e ka theksuar me tone gjithnjë e më të mprehta. AFT, agjencia e financimit, planifikon emetim të ri kolosal; ndërkohë, FMN-ja dhe Komisioni japin projeksione ku deficiti mbetet i lartë edhe me masa kursimi, dhe raporti borxh/PBB nuk zbret, përkundrazi rritet lehtë para se të stabilizohet. Kjo do të thotë se edhe sikur Bayrou të mbijetojë politikisht, matematika mbetet e njëjtë: shpenzime të rritura nga interesi, ndikim i ndjeshëm mbi aftësinë për të investuar dhe rrezik që çdo goditje e re të përkthehet me shpejtësi në tension financiar.
“Po mirë,” do të thotë skeptiku, “kemi qenë edhe më keq historikisht dhe nuk u shemb bota.” Ndoshta; por historia na mëson edhe një tjetër gjë: kur borxhi bëhet mënyrë jetese, kur deficiti është norma dhe jo mjet kundër-ciklik, çdo krizë e vogël mund të bëhet provë e madhe. Mjafton të hedhim sytë në Greqinë e viteve 2010: një kombinim borxhi të lartë, rritjeje të rrëzuar dhe besimi të humbur solli një cikël shpëtimi të kushtëzuar, një ristrukturim kolosal në 2012—më i madhi i një sovrani në histori—dhe një dekadë plagë sociale. Nuk është se Greqia s’kishte shtet; ishte se shteti nuk kishte më liri manovre. Ky është dallimi mes mjetit dhe zakonit.
Argjentina? Aty kriza 2001–2002 ishte një leksion brutal se si kombinimi i fiksimit monetar, shpenzimeve të tejzgjatura dhe besimit që avullon brenda natës të detyron të zgjedhësh ndërmjet default-it dhe shtrëngimit të pamundur. Mbyllja e bankave, papunësi, rrokullisje e qeverive—çmimi i një kontrate të prishur mes shtetit dhe qytetarëve. Dhe kjo histori s’ka përfunduar: në 2020, Argentina default-oi sërish, një rikujtim se kur e humb kredibilitetin, rikthimi është i ngadaltë dhe tregu të mban nën vëzhgim të përhershëm.
Edhe demokracitë e vjetra nuk janë të pavdekshme përpara borxhit. Britania e vitit 1976, në një krizë të librit të tekstit, u detyrua të kërkonte hua rekord nga FMN-ja; me të erdhën edhe kushtëzimet—ulje shpenzimesh, fund i planeve ambicioze sociale—dhe një ndjenjë poshtërimi kombëtar që la shenjë te politika për vite. Kjo nuk është profeci për Francën; është memoja e historisë: tregjet nuk të rrëzojnë sepse nuk të pëlqejnë, por sepse nuk të besojnë—dhe besimi është monedhë që fiton ngadalë dhe shpenzohet shpejt
Në këtë dritë, propozimet e Bayrou-t—përshtyra politike që janë—duhet të maten jo nëse duken të ashpra, por nëse e ndryshojnë trajektoren. Ulja e deficitit nga 5–6% në diçka që i afrohet 3%-shit nuk është obsesion i thatë i Brukselit; është mënyra e vetme për ta kthyer interesin nga “shpenzimi i parë” në “shpenzim të menaxhueshëm”. Sa kohë që qeveria nuk arrin të kthejë kurbën e interesit ndaj PBB-së, masat bëhen fjalë boshe. Ndaj edhe tregjet kanë filluar të nervozohen—jo me histeri, por me goditje të vogla që mjaftojnë të rrisin koston e borxhit publik dhe të ulin hapësirën për investime. Kjo është arsyeja pse vendet që përfshihen herët, shpëtojnë lirë; ata që presin, paguajnë më shtrenjtë
As një fjalë e fundme për politikën franceze. Bayrou mund të bjerë në seancë; mund të vijë një tjetër. Presidenti mund të shmangë zgjedhjet për të mos rihapur kutinë e Pandorës. Ekstremët mund të bashkohen në refuzim. Por llogaria e shtetit, si regjie e mirë teatrore, nuk merret me kastën, merret me skenarin. A do të jetë ky një skenar ku Franca gjen një kompromis të zgjuar apo do të jetë një skenar i zakonshëm i Europës së pasur: shumë zhurmë, pak kthesë, dhe një faturë interesi që ngjitet ngadalë por pa mëshirë? Shkurt, a do të sundojë etika e premtimit apo refleksi i shtyrjes?
Nëse kërkoni një provë të vogël se tregjet e kuptojnë gjuhën e politikës: shihni ditët kur thashethemet për rënie qeverish, zgjedhje të reja, ose buxhete të bllokuara qarkullojnë—spread-et lëvizin pak, por mjaft. Nuk ka panik, por ka “çmim”. E ky çmim përkthehet në miliarda euro kosto shtesë përgjatë një dekade. Politikanët kanë një thënie të dashur: “nuk ka para.” Jo. Ka para, por ato i merr interesi i borxhit kur udhëheqja nuk mund të vendosë. Dhe ky, në fund, është një argument politik, jo teknik: është thirrje për të rikthyer themelin e kontratës fiskale—prej nga vjen fjala “besim”.
Nuk është këtu momenti për të demonizuar borxhin, as për ta kanonizuar. Është momenti për të folur si të rritur: për të thënë se Franca—si çdo vend i madh, me ambicie të mëdha—ka nevojë për një shtet që bën më mirë, jo domosdo më shumë; që financon projekte ku përfitimi social neto është i matshëm dhe i verifikueshëm; që ruan shtresat e brishta pa shpërndarë ndihmë pa dallim; që mbyll rrugët e rrjedhjes dhe hap korridore për rritjen private. Dhe mbi të gjitha, ka nevojë për një klasë politike që nuk e frikësohet fjalës “jo” kur “po”-ja paguhet nga ata që nuk kanë lindur ende. Ky është një standard i ulët? Jo—është standardi minimal i dinjitetit fiskal.
Në fund, François Bayrou dhe kundërshtarët e tij mund të zihen pafund për dy ditë pushimi, për ngrirjen e një përfitimi, për një rresht në buxhet; por historia e financave publike franceze nuk do të shkruhet nga kjo seancë. Do të shkruhet nga aftësia për të kthyer një ekonomi të madhe nga varësia e borxhit drejt një investimi të zgjuar; për të ngadalësuar rritjen e shpenzimeve të interesit; për ta bërë borxhin mjet të rrallë e të justifikuar, jo tepsi të përhershme. Se kur norma e interesit është nën rritje, mund të shfaqë mrekulli të përkohshme; kur kthehet trendi, mrekullitë mbeten faturë. Franca nuk ka nevojë për mrekulli; ka nevojë për maturi. Dhe kjo fillon me një fjali të thjeshtë që duhet ta pranojmë pa turp: borxhi nuk është para falas—është premtim i shtrenjtë. Pyetja është nëse do të mbajmë mend të kujt i përket.