Çka lexon, dhe pse bash atë libër? Këto s’ishin pyetje urgjente pak dekada më parë. Leximi ishte diçka e zakontë, një farë tabiati i pandryshuar që nga shpikja e industrisë moderne të botimit të librave në shekullin e XIX. Me lexu dmth me lexu dhe kaq pavarësisht se çka zgjedhje – gazetë, libër, çkado – ti thjesht duhej t’i lëvizje sytë nëpër faqe në heshtje.
Sot, natyra e leximit ka ndryshu. Shumë njerëz ende i shijojnë librat, dhe ka madje lexues për të cilët epoka e mediave sociale e ka mundësu një lloj hiper-leximi; për ta, një smartphone është një bibliotekë në xhep. Për të tjerë, megjithatë, leximi tradicional—intensiv, i gjatë, nga fillimi në fund me tekste të përpunuara me kujdes— duket gati anakronik. Këta lexues mund të fillojnë një libër në një lexues elektronik dhe pastaj ta vazhdojnë atë në lëvizje, përmes narracionit audio. Ose mund të heqin dorë nga librat krejtësisht, duke kaluar mbrëmjet duke shfletuar Apple News dhe Substack para se të lundrojnë nëpër Reddit. Ka diçka edhe të shpërndarë edhe të përqendruar në lidhje me leximin e sotëm; përfshin shumë fjalë të rastësishme që rrjedhin nëpër një ekran, ndërsa prania e YouTube, Fortnite, Netflix dhe të ngjashme siguron që, pasi të kemi filluar të lexojmë, duhet të zgjedhim vazhdimisht të mos ndalojmë.
Ky ndryshim ka marrë dekada dhe është drejtuar nga teknologjitë që janë adoptuar në mënyrë disproporcionale nga të rinjtë. Për këto arsye, rëndësia e tij është e pasqaruar. Në vitin 2023, Fondacioni Kombëtar i Arteve raportoi se, gjatë dekadës së kaluar, përqindja e të rriturve që lexonin të paktën një libër në vit kishte rënë nga pesëdhjetë e pesë përqind në katërdhjetë e tetë përqind. Ky është një ndryshim i dukshëm, por modest krahasuar me atë që ka ndodhur tek adoleshentët: Qendra Kombëtare e Statistikave të Arsimit—e cila kohët e fundit është shkatërruar nga Administrata Trump—ka gjetur se, gjatë periudhës së njëjtë, numri i trembëdhjetëvjeçarëve që lexonin për argëtim “gati çdo ditë” ra nga njëzet e shtatë përqind në katërmbëdhjetë përqind. Parashikueshëm, profesorët e kolegjit janë ankuar me urgjencë më të madhe për studentët që janë të mbushur me telefona dhe që kanë vështirësi të lexojnë diçka me gjatësi ose kompleksitet të konsiderueshëm.
Disa nga provat për rënien e leximtarisë janë të dobëta. Një studim i diskutuar gjerësisht, për shembull, gjykon studentët për aftësinë e tyre për të kuptuar hapjen e turbullt dhe semantikisht të mundimshme të “Bleak House”; kjo është pak si të vlerësosh notuesit për aftësinë e tyre për të kaluar pesëdhjetë metra molasë. Dhe ka arsye të tjera për të qenë optimistë në lidhje me largimin nga librat, duke pasur parasysh atë që shumë prej nesh në të vërtetë pëlqejnë të lexojnë. Nëse shikojmë “Stranger Things” në vend që të lexojmë Stephen King, ose dëgjojmë podkaste për ndihmë vetjake në vend që të blejmë libra për ndihmë vetjake, a është kjo fundi i qytetërimit? Në një nivel, rëniet në leximin tradicional janë të lidhura me lulëzimin e informacionit në epokën dixhitale. A duam vërtet të kthehemi në një kohë kur kishte më pak për të lexuar, parë, dëgjuar dhe mësuar?
Megjithatë, çfarëdo që mendojmë për këto ndryshime, ato duket se do të përshpejtohen. Gjatë disa dekadave të fundit, shumë studiues e kanë parë rënien e leximit si mbylljen e “Gutenberg Parenthesis”—një periudhë të historisë, e nisur nga shpikja e shtypit, gjatë së cilës një ekosistem i strukturuar i shtypit të botuar sundoi. Interneti, teorikisht, e mbylli parantezën duke na kthyer në një mënyrë më të lirë, të decentralizuar dhe konvencionale të komunikimit. Në vend që të lexojmë libra, mund të debatojmë në komente. Disa teoricienë madje kanë propozuar se po kthehemi në një lloj kulture gojore—atë që historiani Walter Ong e përshkroi si një “oralitet të dytë,” në të cilën biseda dhe shkëmbimi janë përforcuar nga prania e tekstit. Rritja e podkasteve, buletinave dhe memeve i ka dhënë besueshmëri kësaj pikëpamjeje. Podkasti “Joe Rogani Experience” mund të kuptohet si disa djem rreth një zjarri kampi, duke ndarë njohuri përmes bisedës, si grekët e lashtë.
Në retrospektivë, megjithatë, ka diçka pothuajse të vjetër në lidhje me hipotezën e kulturës gojore. Ne mund të themi se ajo u zhvillua kryesisht gjatë “Zuckerberg Parenthesis”—një periudhë të historisë, e nisur nga shpikja e Facebook-ut, gjatë së cilës mediat sociale sunduan. Askush brenda kësaj paranteze nuk e imagjinonte se sa shumë kërcënim do të paraqiste inteligjenca artificiale për internetin konvencional. Ne tashmë kemi hyrë në një botë në të cilën njerëzit që takoni online ndonjëherë nuk janë njerëz; përkundrazi, ata janë krijuar duke përdorur AI e i cili është trajnuar mbi sasi të pabesueshme të tekstit. Është sikur librat të jenë ngjallur dhe të marrin hak për krijimin e diçkaje të re—një martesë të tekstit, mendimit dhe bisedës që do të rishikojë përdorimin dhe vlerën e fjalës së shkruar.
Në janar, ekonomisti dhe blogeri Tyler Cowen njoftoi se kishte filluar “të shkruante për t’u lexuar nga Inteligjenca Artificiale.” Tani ishte e arsyeshme të supozohej, tha ai, se gjithçka që publikonte po “lexohej” jo vetëm nga njerëzit, por edhe nga sistemet e AI. Me shumë pak përjashtime, edhe mendimtarët e shkrimtarët më të mëdhenj harrohen me kalimin e kohës, shprehet Cohen. Mirëpo, Inteligjenca Artificiale s’harron dot; në fakt, nëse e furnizoni me materiale të bollshme, mund ta ekstraktojnë prej tij “një model që iu tregon qysh ke mendu” e me të cilin lexuesit e të ardhmes munden me ndërvepru. “Pasardhësit tuaj, ndoshta edhe fansat tuaj të së ardhmes, s’kanë pse të kalojnë nëpër plot libra të vjetër për me mbërri te idetë tua,” – shkroi Cowen. Përgjatë kësaj kohe, ai nisi me postu në blogun e tij në lidhje me periudha krejt të zakonshme të jetës së tij. Lexuesit njerëzor mund të mos kenë pikë interesi për këto postime, por hyrjet mund t’ua mundësojnë “sistemeve më të avancuara të Inteligjencës artificiale që ta shkruajnë një biografi shumë të mirë timen”
Cowen mendon kështu sepse modelet e mëdha të gjuhës, si ChatGPT apo Claude janë edhe makina lexuese. Nuk mund të thuhet bash që lexojnë në sensin njerëzor të fjalës. Nuk është që preken kur lexojnë diçka sepse s’kanë emocione. Por, ësht ëe pamohueshme që ka aspekte të leximit në të cilat AI është shumë më e mirë se njeriu. Gjatë trajnimit të tyre, ata do të “lexojnë” dhe “kuptojnë” një numër pabesueshëm të madh teksti. Më vonë, e ka mundësinë me u kujtu për atë tekst dhe me funksionalizu për nevoja të veta.
I kam njohur disa njerëz që dukej sikur kishin lexu gjithçka, dhe mësimi prej tyre ka qenë një përvojë që ka ndryshuar jetën time. Inteligjenca artificiale nuk mund të zëvendësojë këta individë, sepse ajo është praktikisht gjenerike dhe e bazuar në konsensus; nuk do ta shikosh ChatGPT si një rol-model për jetën e mendjes tënde, ose nuk do të ngazëllehesh nga teoritë e mëdha të Gemini-t ose nga njohuritë e tij idiosinkratike. Por inteligjenca artificiale ka fuqi leximi që qëndrojnë pikërisht në paanshmërinë e saj. Në podkastin “Si Shkruaj” të David Perell, Cowen shpjegon se, ndërsa lexon, ai e mbush një chatbot me pyetje për gjithçka që nuk kupton; inteligjenca artificiale nuk lodhet kurrë nga këto pyetje dhe, duke iu përgjigjur atyre, tërheq nga një gamë njohurish që asnjë njeri nuk mund t’i qaset kaq shpejt. Kjo e kthen çdo tekst në një lloj trampolini ose kurrikule. Por inteligjenca artificiale mund të thjeshtojë gjithashtu: nëse po keqkupton fillimin e “Bleak House”, mund të kërkosh që ai të rishkruhet duke përdorur anglisht më të lehtë dhe më moderne.
Në këtë formë, lexuesit të cilët janë të pajisur me inteligjencë artificiale mund ta kenë vështirë të ndajnë linjën mes burimeve kryesore dhe atyre dytësore — sidomos nëse lexojnë materiale për të cilat besojnë se është e mundur të ndash formën nga përmbajtja. Shumë njerëz tashmë ndihen rehat që ta bëjnë këtë gjë: që nga viti 2012, kompania me bazë në Berlin, Blinkist, e cila e reklamon veten si “e ardhmja e leximit,” ka ofruar përmbledhje pesëmbëdhjetë minutëshe të librave të njohur jo-fantastikë, në formë tekstuale dhe audio. (Në një “klik” që zgjat një çerek ore, mund të arrish të kuptosh eksplorimin e Ryan Holiday mbi filozofinë stoiske dhe budiste, “Qetësia është Çelësi.”) Ose mendo për Reader’s Digest Condensed Books, një antologji me abonim, që botohej në bazë sezonale, me volume të mëdha me katër apo pesë romane të shkurtuara rreth gjysmës së madhësisë së tyre origjinale. Librat ishin të njohur — në vitin 1987, Times raportoi se një milion e gjysmë lexuesish blinin dhjetë milionë kopje çdo vit — dhe, ndërsa unë po rritesha, prindërit e mi mbanin një raft prej tyre në shtëpi; pa e menduar shumë, lexova disa romane thriller të “shkurtuara” nga Dick Francis dhe Nora Roberts. (Seria vazhdon të ofrohet edhe sot, si Reader’s Digest Fiction Favorites.) Nëse do të shkruaja një punim akademik për romanin e Francis “Whip Hand,” nga viti 1979, do të kisha probleme serioze nëse do të mbështetesha në versionin e shkurtuar. Por nëse ajo që kërkoj është historia, atmosfera, tensioni, mund të justifikohem duke ndjerë se kam “lexuar” librin. Sigurisht, do të isha i paktë që të kërkoja versionin e plotë.
Në këtë regjim leximi në të cilin jemi, tekstet e përmbledhura ose të ndryshuara janë përjashtim, jo rregull. Por gjatë dhjetëvjeçarit të ardhshëm, kjo peshë mund të përmbyset: mund të fillojmë zakonisht me tekste alternative dhe vetëm më vonë të vendosim të kërkojmë origjinalet, në mënyrë të ngjashme me atë si tani shkarkojmë mostra të librave të rinj në Kindlet tona para se t’i përkushtohemi atyre. Duke qenë se inteligjenca artificiale mund të gjenerojë përmbledhje, përmbledhje të shkurtra dhe botime të tjera të kondensuara sipas kërkesës, mund të kalojmë edhe midis versioneve sipas rrethanave — ashtu si sot, mund të vendosësh të dëgjosh një podcast me shpejtësi “2x”, ose të lësh një program televiziv të mërzitshëm dhe të kthehesh te Wikipedia për të zbuluar se si ka mbaruar. Këngët pop shpesh vijnë në versionet e ndryshme — versioni i pastër dhe remix-e të ndryshme E.D.M. Si shkrimtar, ndoshta nuk do të doja që teksti im të ndryshohej në këtë mënyrë. Por fuqia e ndryshimit nuk do të jetë në dorën time për ta kontrolluar; ajo do të jetë në dorën e lexuesve dhe inteligjencës së tyre artificiale. Së bashku, ata do të shkatërrojnë hapësirën mes leximit dhe redaktimit.
Është e arsyeshme të argumentosh që disa lloje shkrimesh nuk duhet, ose ndoshta nuk mund të përmbledhen. Nëse lexon një përmbledhje të romaneve napolitane të Elena Ferrante — Lila bëri këtë, Lenù bëri atë — e mashtron veten. Ndoshta “Gödel, Escher, Bach: Një Fije e Përjetshme e Artë” e Douglas R. Hofstadter mund të përmblidhet në konceptet kryesore, dhe ndoshta një chatbot mund t’i shpjegojë më qartë sesa e bën vetë Hofstadter — por gjatë dhe vështirësia janë pjesë e qëllimit të atij libri. Dhe sigurisht lexuesit do të vazhdojnë të vlerësojnë zërat autentikë të bashkëqytetarëve të tyre njerëzorë. Kohët e fundit kam lexuar “Fëmijërinë, Djalërinë, Rininë” e Tolstoit. Është i mbushur me fraza gjermane, detaje historike të çuditshme dhe nuanca kulturore ruse që nuk i kuptoj. Megjithatë, më pëlqen të anashkaloj fusnotat; dua të qëndroj në rrjedhën e historisë dhe në magjinë e Tolstoit. Përqindja e njerëzve që thjesht e duan leximin tradicional mund të jetë duke u zvogëluar, por nuk do të arrijë zero, as diku afër saj.
Megjithatë, nuk mund të mos mendoj nëse integriteti thelbësor i shkrimit mund të rezultojë më pak i fuqishëm se sa duket. Ishte një kohë kur ishte e vështirë të imagjinohej se këngë të tëra një ditë mund të përbëheshin rreth, ose prej, mostrave; sot, mostrat janë të zakonshme, dhe ne e perceptojmë rrjedhshmërinë e prodhimit muzikor si një veçori, jo si një problem. A është shumë e ekzagjeruar të imagjinohet që kultura e remix-it të vijë edhe në lexim? Cili prej shumë versioneve të “Blue Monday” nga New Order është ai i vërteti? A ka rëndësi, për sa kohë e do këngën? Në mënyrë të ngjashme, nëse unë lexoj versionin tim të “My Brilliant Friend,” e ti lexon tëndin, a nuk jemi të dy fansa të Ferrante? Henry James rishikoi shumë nga romanet e tij kur u ribotuan më vonë në jetën e tij; Taylor Swift na dha “versionet e Taylor-it.” Na intereson qëllimi, identiteti dhe pronësia e shkrimtarit; e dimë që një shkrim është një rregullim i veçantë fjalësh, që bëhet më pak i veçantë, dhe në shumë raste më pak i vlefshëm, teksa riorganizohet. Por mund të na pëlqejë edhe të bëhemi redaktorë me ndihmën e inteligjencës artificiale të asaj që lexojmë.
Kulmi im si lexues erdhi para se të hyja në gazetari, kur po ndjekja doktoraturën në anglisht. Rreth në mes të programit tim të studimeve, duhej të jepja një provim të përgjithshëm — një interpelancë orëshe e zhvilluar nga tre profesorë. Provimi ishte bazuar në një listë leximi, shpërndarë një vit më parë, që përfshinte pothuajse tërë letërsinë angleze, nga Beowulf deri te “Beloved,” dhe përfshinte vepra si “Joyce, Ulysses,” dhe “Yeats, Poems.” Lexoja ditë e natë; për të duruar pa lodhje sysh, duhej të blija një llampë të veçantë dhe një gotë zmadhimi në një stativ. Disa vjet më vonë, dha një provim të dytë — një provim fushe, i përqendruar në një nënfushë letrare — bazuar në një listë që unë duhej ta përgatitja vetë. Kjo listë e dytë pritej të përfshinte një vit leximi, dhe unë përfshiva rreth dy duzina romane dhe një sasi të pafund kritikash letrare. Fillova të lexoj në këmbë, për të kursyer shpinën.
Versioni njerëzor i leximit përfshin kufizime. Ishte emocionuese të zbuloja sa shumë mund të lexoja, dhe përgatitja për provimet më vendosi në rrugën për t’u bërë një nga ata që “ka lexuar gjithçka.” Por, edhe duke kaluar nëpër pjesën kryesore të kanonit, nuk mund të mos vërej që po lexoja vetëm një pjesë të vogël të asaj që ekzistonte. Biblioteka në universitetin tim ishte qesharake për madhësinë, me shumë nivele nëntokësore, dhe thellë në rafte ndriçimi ndizet për të zbuluar raftet e tëra librash që dyshoja se askush nuk i kishte lexuar, të paktën jo kohët e fundit. Dhe sot, duke kthyer kokën pas, një lloj tjetër kufizimi më del para sysh: kujtesa. Ndoshta kam lexuar “The Faerie Queene” të Edmund Spenser, por a mbaj mend më shumë se përmbajtjen kryesore? Ka një arsye pse, në moshën e mesme, kaloj po aq kohë duke rilesuar librat e mëdhenj që kam lexuar (si “Fëmijëria, Djalëria, Rinia”) sa duke kërkuar libra të rinj.
A i sfidon në thelb inteligjenca artificiale këto kufizime? Sigurisht që mund të imagjinohet që makinat inteligjente të leximit do të na ndihmojnë të gjejmë vlerë në tekste që përndryshe do të mbeteshin të palejura. (Ky proces mund të jetë pak si nxjerrja e karburanteve fosile: shkrime të vjetra, të specializuara, apo të vështira mund të përdoren, në formë të përmbledhur, për të fuqizuar mendime të reja.) Dhe gjithashtu mund të ketë skenarë ku modelet e mëdha gjuhësore (L.L.M.s) zgjasin dhe thellojnë kujtimet tona të leximit. Nëse do të kisha studiuar për provimet me një inteligjencë artificiale pranë meje, dhe më pas do të vazhdoja të diskutoja me të për leximet e mia vit pas viti, mund të ndërtoja diçka si një libër të përbashkët të gjallë, një ditar mendimi. Megjithatë, unë kam pasur fatin të kem një partner bisedash njerëzor — gruan time, që ishte gjithashtu në programin tim të doktoraturës. Marrëdhënia jonë është formuar nga leximi ynë. Inteligjenca artificiale, në vetvete, nuk ka motivim; ajo lexon, por nuk është lexuese; “interesat” e saj, në çdo moment, varen në thelb nga pyetjet që i bëhen. Dhe kështu, dobia e saj si mjet leximi varet nga ekzistenca e një kulture leximi që ajo nuk mund ta mishërojë apo ta vazhdojë.
Çfarë do të ndodhë me kulturën e leximit teksa leximi bëhet automatik? Le të supozojmë që po shkojmë drejt një të ardhmeje ku teksti shihet si fluid, i shndërrueshëm, i thyer, i abstraktueshëm. Në këtë të ardhme, njerëzit shpesh do të lexojnë duke kërkuar që një tekst të bëhet më i shkurtër dhe më me thelb, ose të ndryshohet në diçka tjetër, si një podcast apo raport me shumë tekste. Do të jetë e lehtë të kuptosh thelbin e një shkrimi, të ndihesh sikur e njeh, dhe kështu çdo vendim për t’u marrë me tekstin vetë do të përfshijë një pranueshmëri pozitive të punës. Disa shkrimtarë do të përgjigjen duke u përpjekur të magjepsin lexuesit njerëz përmes fuqisë së personalitetit; të tjerë thjesht do të supozojnë që “po shkruajnë për inteligjencat artificiale.” Ndoshta qasje të reja stilistike do të synojnë të shmangin leximin automatik, duke krijuar zona leximi vetëm për njerëzit. Ata që do të lexojnë “origjinalet” do të jenë të rrallë, dhe do të kenë njohuri që të tjerët nuk i kanë, dhe do të shijojnë përvoja që të tjerët i humbasin — por epoka në të cilën të qenit “lexues i mirë” është një tregues për edukimin apo inteligjencën do të jetë epokë e mbaruar. Do të jetë e vështirë të ndahen lexuesit e thellë nga ata sipërfaqësorë; ndoshta, nëse leximi me ndihmën e inteligjencës artificiale rezulton i dobishëm mjaftueshëm, këto terma nuk do të vlejnë domosdoshmërisht. Teksti mund të trajtohet si një medium tranzicioni, një vendpushim i përkohshëm për idetë. Një shkrim, që sot shpesh shihet si një pikë përfundimi, një kulm, një njësi e përfunduar përpjekjeje, mund, për mirë apo keq, të përjetohet si një hap drejt diçkaje tjetër.
*Përkthyer me ndihmën e ChatGPT. Titulli është i Tjetër. Artikulli i New Yorker në anglisht nga Joshua Rothman KËTU.